FALE ALEA ʻO TONGA
ONGOONGO TUKU ATU
Ikuna ‘e he ‘Eiki Sea mo e Fale Alea ‘a e ongo hopo Fakamaau’anga Tangi ‘e ua, ‘o toe fakapapau’i pea fakamahino ai ‘a e mafai ‘o e Fale Alea pea mo e mavahevahe ‘a e ngaahi mafai pule
Na’e tuku mai ‘i he ‘aho Tusite 28 ‘o Me 2024, ha ongo tu’utu’uni aofangatuku mei he Fakamaau’anga Tangi ‘o Tonga, ‘a ia na’a nau tu’utu’uni ai ke tali ‘a e ngaahi fokotu’u fakalao pea mei he Sea ‘o e Fale Alea Lord Fakafanua mo e Fale Alea ‘o Tonga. Ko e ongo hopo, ‘a ia ko e AC 16 ‘o e 2023 (Sea ‘o e Fale Alea ‘o Tongá mo e Fale Alea ‘o Tonga v Mateni Tapueluelu) mo e AC 1 ‘o e 2024 (Dr. ‘Uhilamoelangi Fasi & ni’ihi kehe v. Sea ‘o e Fale Aleá mo e Fale Alea ‘o Tonga), ‘oku ne toe fakamamafa’i mo fakapapau’i mai ‘a e tau’ataina ‘a e Fale Alea, pea mo e mavahevahe ‘o e ngaahi mafai pule.
Na’e fakahu atu ha tangi ‘a e ‘Eiki Sea mo e Fale Alea makatu’unga ‘i ha tu’utu’uni ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi Whitten, koe’uhi ko ha kole ‘a Mateni Tapueluelu ke toe vakai’i faka- Fakamaau’anga ‘a e ngaahi tu’utu’uni faka-Fale Alea fekau’aki mo e vakai’i ‘o e tu’unga vahenga ‘a e Hou’eiki Memipa mo e kau ngaue ‘a e Fale Alea. Na’e tukuaki’i ‘e Tapueluelu ko e ngaahi tu’utu’uní, ‘a ia na’e fakapaasi ia ‘o fakafou ‘i ha tohi ‘avetakai, na’e monuka ai ‘a e Ngaahi Tu’utu’uní mo e Kupu 62(2) ‘o e Konisitutone. Ka neongo ia, na’e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Tangí, na’e ‘ikai monuka ‘a e Konisitutone. Na’e toe fakamamafa’i mai ‘e he Fakamaau’anga Tangí ‘a e mafai ‘o e Fale Alea ‘i he malumalu ‘o e Kupu 62(1) ke fa’u ‘ene ngaahi tu’utu’uní. Na’e fakamahino foki ‘e he Fakamaau’anga mo e totonu ‘a e Hou’eiki Memipa ‘i he malumalu ‘o e Kupu 62(2) ke fokotu’u ha ngaahi fokotu’u, pea kuo pau ke fai ‘a e ngaue ki ai ‘o fakatatau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Fale Alea. Na’e tali ‘e he Fakamaau’anga Tangí ‘a e ngaahi faka’uhinga fakalao ‘a e ‘Eiki Sea mo e Fale Alea, ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e mafai mo e totonu ‘a e ‘Eiki Sea ke faka’uhinga’i mo ngaue’aki ‘a e ngaahi tu’utu’uni ko ‘ení, pea ‘oku aofangatuku ‘ene tu’utu’uni ko ia, tukukehe ka ne monuka ai ‘a e Konisitutone pea ‘e vakai’i leva ia ‘e he Fakamaau’anga. Na’e fakahoko mai foki ‘e he Fakamaau’anga Tangi na’e ‘i ai pe ‘a e faingmalie ‘o Tapueluelu pe ha memipa kehe ke fokotu’u ke fakahoko ha feme’a’aki ‘i loto Fale Alea fekau’aki mo e ngaahi tohi ‘ave tataki ko ‘ení, ka na’e ‘ikai ‘oatu ha fokotu’u pehe.
‘I he Hopo Tangi Fika AC 1 ‘o e 2024, na’e tangi ai ‘a Dr. Fasi mo e ni’ihi kehe (Mateni Tapueluelu, Dr. ‘Aisake Valu Eke, Paula Piveni Piukala, Kapelieli Lanumata, Dr. Taniela Liku’ohihifo Fusimalohi, mo Mo’ale Finau) ‘o makatu’unga ‘i ha tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Lahí ‘a Cooper J, ‘o pehe na’e ta’etotonu hono ‘ikai ke foaki ange ‘enau totonu ke feme’a’aki ‘i ha fokotu’u ke fakahoko ha paloti ke fakamalolo’i ‘a e ‘Eiki Palemia Hon. Hu’akavameiliku, ‘a ia na’a nau pehe na’e monuka ‘a e Kupu 62(2) ‘o e Konisitutone mo e Tu’utu’uni 84F ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Fale Alea. Na’e toe fakapapau’i pea fakamamafa’i mai ‘e he Fakamaau’anga Tangí ‘a e ‘ikai ke ‘i ai ha mafai ‘o e Fakamaau’anga kenau kaunoa ‘i he ngaahi ngaue fakalotofale ‘a e Fale Alea tukukehe ‘o kapau na’e maumau’i ‘a e Konisitutone – pea na’e ‘ikai maumau’i ‘a e Konisitutone ia he keisi ko ‘eni. Na’e fakamamafa’i ‘e he Fakamau’anga ‘a e mafai totonu ‘o e ‘Eiki Sea ke faka’uhinga’i mo ngaue’aki ‘a e Ngaahi Tu’utu’uní, kau ai ‘a e ngofua ke fakangofua ha fokotu’u ‘a e Palemia ‘i he malumalu ‘o e Kupu 62(2) mo e Tu’utu’uni 81 ke fakangata ‘a e ngaahi feme’a’aki fekau’aki mo ha fokotu’u ke fakahoko ha paloti ke fakamalolo’i ‘a e Palemia. Na’e fakatokanga’i foki ‘e he Fakamaau’anga ‘a e ngaahi mafai ta’efakangatangata ‘o e Fale Alea ke tuku fakatafa’aki fakakatoa pe konga ‘ene ngaahi tu’utu’uní ‘a ia ‘oku mahino mei ai ‘a e hanga ‘e he Konisitutone mo e Ngaahi Tu’utu’uní fakatou’osi ‘o faka’ata ‘a e Fale Alea kenau pule’i pe ‘enau ngaahi ngaue. Na’e fakatokanga’i ‘e he Fakamaau’anga Tangí, na’e tu’utu’uni ‘a e Fale Alea, ‘o fakafou ‘i ha fakaha loto ‘o loto ki ai ‘a e tokolahi, ke tuku fakatafa’aki ‘a e ngaahi tu’utu’uni fekau’aki mo e feme’a’akí.
‘Oku fakapapau’i, fakamanatu pea fakamahino malohi mai ‘e he ongo tu’utu’uni Fakamaau’anga Tangi ko ‘ení ‘a e fakahinohino fekau’aki pea mo e pule ma’olunga ‘a e Fale Alea (Parliamentary Supremacy), ‘a e mavahevahe ‘o e ngaahi mafaí (Separation of Powers), mo e ngaahi monu’ia faka-Fale Alea (Parliamentary Privilege). Na’e fakatokanga’i ‘e he Fakamaau’anga ‘a e fiema’u ke tauhi ‘a e tau’ataina ‘a e Fale Alea, pea fakatokanga mai fekau’aki mo e kaunoa ‘a e fakamaau’anga ‘i he ngaahi ngaue ‘a ia kuo ‘osi fakangofua ‘e he Konisitutone ke pule’i pe ‘e he Fale Alea. ‘Oku toe fakamahino foki ‘e he ongo tu’utu’uni ko ‘ení ko e ‘Eiki Sea mo e Fale Alea kena pule’i ‘a e ngaahi ngaue fakalotofale ‘a e Fale Alea. Na’e fakamamafa’i mai ‘e he Fakamaau’anga ‘e toki fiema’u pe ke toe vakai’i faka-Fakamaau’anga ‘a e ngaahi ngaue fakalotofale ‘a e Fale Alea ‘o ka ‘i ai ha ngaahi ‘uhinga matu’aki mafatukituki (compelling reasons).
Na’e tu’utu’uni ai ‘e he Fakamaau’anga kia Mateni Tapueluelu, Dr. Fasi, mo e ni’ihi kehe kenau fua ‘a e ngaahi fakamole ki he ngaahi hopo ni. ‘Oku totonu ke fakatokanga’i foki, kimu’a ‘a e fakahoko ‘o e hopo tangi AC 1 ‘o e 2024, na’e holomui ‘a Paula Piveni Piukala, Kapelieli Lanumata mo Mo’ale Finau mei he’enau toe kau atu ko e kau talatalaaki ‘i he hopo. Ka neongo ia, na’e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Tangí tenau kei kau pe ‘i he fua ‘o e ngaahi fakamole ‘i he Fakamaau’anga Lahí, ‘a ia na’e tu’utu’uni ai ‘a Fakamaau Lahi Cooper ma’a e Sea mo e Fale Alea.
Na’e fakafofonga’i ‘a e ‘Eiki Sea Lord Fakafanua mo e Fale Alea ‘i he ngaahi fakatonutonu fakalao ‘e he ongo fakafofonga lao ko David Laurenson K.C (Nu’usila) pea mo Dana Stephenson K.C.
Tuku Atu ʻi he Fakangofua ʻe he Kalake Pule ʻa e Fale Aleá
ʻAho 29 Me 2024
ʻOfisi ʻo e Fale Alea ʻo Tonga, Nuku’alofa, Tonga
